راهنمای استاندارد حسابداری شماره 36 : ارائه ابزارهای مالی

استاندارد حسابداری شماره 36 ایران با عنوان «ابزارهای مالی: ارائه»، یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین استانداردها برای نمایش صحیح وضعیت مالی شرکت‌هاست. این استاندارد به طور خاص بر نحوه طبقه‌بندی و ارائه ابزارهای مالی در صورت وضعیت مالی تمرکز دارد و به این پرسش کلیدی پاسخ می‌دهد: یک ابزار مالی باید به عنوان بدهی مالی طبقه‌بندی شود یا بخشی از حقوق مالکانه؟

درک صحیح و اجرای دقیق استاندارد حسابداری شماره 36 برای حسابداران، مدیران مالی و تحلیلگران ضروری است، زیرا طبقه‌بندی نادرست می‌تواند تصویر مالی شرکت را به شدت مخدوش کند. در این راهنمای جامع، به زبانی ساده و کاربردی، مفاهیم اصلی این استاندارد را بررسی می‌کنیم.

هدف و دامنه کاربرد استاندارد حسابداری شماره 36

هدف اصلی این استاندارد، تعیین اصولی برای موارد زیر است:

1. طبقه‌بندی ابزارهای مالی از دیدگاه ناشر به عنوان بدهی مالی یا ابزار مالکانه.
2. طبقه‌بندی درآمد و هزینه مالی، سودهای تقسیمی و سود و زیان‌های مرتبط.
3. شرایط تهاتر دارایی‌های مالی و بدهی‌های مالی.

این استاندارد تقریباً برای تمام ابزارهای مالی کاربرد دارد، به جز موارد خاصی مانند منافع در واحدهای تجاری فرعی و وابسته، تعهدات طرح‌های مزایای کارکنان و قراردادهای بیمه.

تعاریف کلیدی که باید بدانید

برای درک استاندارد حسابداری شماره 36، ابتدا باید با چند تعریف اساسی آشنا شویم:

• ابزار مالی: قراردادی که برای یک واحد تجاری دارایی مالی و برای واحد تجاری دیگر بدهی مالی یا ابزار مالکانه ایجاد می‌کند.
• دارایی مالی: نقد، ابزار مالکانه یک واحد تجاری دیگر، یا حق قراردادی برای دریافت نقد یا مبادله ابزارهای مالی در شرایط بالقوه مطلوب. (مانند حساب‌های دریافتنی)
• بدهی مالی: تعهد قراردادی برای تحویل نقد یا دارایی مالی دیگر، یا مبادله ابزارهای مالی در شرایط بالقوه نامطلوب. (مانند حساب‌های پرداختنی و وام‌ها)
• ابزار مالکانه: قراردادی که نشان‌دهنده منافع باقیمانده در دارایی‌های یک واحد تجاری پس از کسر تمام بدهی‌های آن است. (مانند سهام عادی)

اصل اساسی: تمایز بین بدهی مالی و حقوق مالکانه

مهم‌ترین بخش استاندارد حسابداری شماره 36، تفکیک بین بدهی و حقوق مالکانه است. اصل کلیدی در اینجا «رجحان محتوا بر شکل قانونی» است. یعنی ماهیت اقتصادی یک قرارداد مهم‌تر از شکل حقوقی آن است.

یک ابزار مالی تنها زمانی به عنوان ابزار مالکانه طبقه‌بندی می‌شود که هر دو شرط زیر را داشته باشد (طبق بند ۱۱ استاندارد):

1. نبود تعهد قراردادی: ابزار نباید هیچ‌گونه تعهد قراردادی برای تحویل نقد یا دارایی مالی دیگر (یا مبادله در شرایط نامطلوب) داشته باشد.
2. تسویه با ابزارهای مالکانه خود شرکت: اگر ابزار قرار است با ابزارهای مالکانه خود شرکت تسویه شود، باید این تسویه از طریق مبادله «تعداد ثابتی» از ابزارهای مالکانه در ازای «مبلغ ثابتی» نقد صورت گیرد (معروف به معیار «ثابت در برابر ثابت»).

مثال کاربردی:

• سهام ممتاز با بازخرید اجباری: اگر شرکتی سهام ممتازی منتشر کند که متعهد به بازخرید آن در یک تاریخ مشخص است، این ابزار یک بدهی مالی است، زیرا تعهد قراردادی برای پرداخت نقد وجود دارد.
• سهام عادی: این ابزار یک ابزار مالکانه است، زیرا شرکت تعهدی برای بازخرید یا پرداخت سود تقسیمی ندارد و توزیع منافع کاملاً به اختیار شرکت است.

ابزارهای مالی مرکب

برخی ابزارها ترکیبی از بدهی و حقوق مالکانه هستند. مشهورترین مثال آن اوراق مشارکت قابل تبدیل به سهام است. استاندارد حسابداری شماره 36 الزام می‌کند که ناشر در زمان شناخت اولیه، این ابزارها را به دو جزء تفکیک کند:

1. جزء بدهی: تعهد به پرداخت اصل و سود اوراق.
2. جزء حقوق مالکانه: اختیار (Option) دارنده اوراق برای تبدیل آن به سهام.

برای تفکیک، ابتدا ارزش منصفانه جزء بدهی (با در نظر گرفتن نرخ سود بازار برای بدهی مشابه بدون اختیار تبدیل) محاسبه می‌شود و مابه‌التفاوت آن با کل وجوه دریافتی، به عنوان جزء حقوق مالکانه شناسایی می‌گردد.

سهام خزانه

اگر یک واحد تجاری ابزارهای مالکانه خود را بازخرید کند (که به آن سهام خزانه می‌گویند)، این سهام نباید به عنوان دارایی شناسایی شود. بلکه باید از بخش حقوق مالکانه کسر گردد. هیچ سود یا زیانی از بابت خرید، فروش یا ابطال سهام خزانه در صورت سود و زیان شناسایی نمی‌شود.

تهاتر دارایی مالی و بدهی مالی

یکی دیگر از مباحث مهم در استاندارد حسابداری شماره 36، موضوع تهاتر است. دارایی مالی و بدهی مالی تنها و تنها زمانی باید با یکدیگر تهاتر شوند و به صورت خالص در صورت وضعیت مالی گزارش شوند که هر دو شرط زیر برقرار باشد:

1. حق قانونی لازم‌الاجرا: واحد تجاری در حال حاضر، حق قانونی لازم‌الاجرا برای تهاتر مبالغ داشته باشد.
2. قصد تسویه خالص: واحد تجاری قصد داشته باشد که معامله را به صورت خالص تسویه کند یا دارایی را نقد کرده و همزمان بدهی را تسویه نماید.

در عمل، این شرایط به‌ندرت احراز می‌شوند. بنابراین، در اغلب موارد، دارایی‌ها و بدهی‌های مالی باید به صورت جداگانه گزارش شوند، حتی اگر با یک طرف معامله باشند.

نتیجه‌گیری

استاندارد حسابداری شماره 36 ایران چارچوبی دقیق برای ارائه ابزارهای مالی فراهم می‌کند. هسته اصلی این استاندارد، تمایز صحیح بین تعهدات (بدهی‌ها) و منافع مالکانه (حقوق مالکانه) بر اساس ماهیت اقتصادی قراردادهاست. تسلط بر این استاندارد به شرکت‌ها کمک می‌کند تا صورتهای مالی شفاف‌تر و قابل اعتمادتری ارائه دهند که به درستی ریسک‌ها و ساختار سرمایه آن‌ها را منعکس می‌کند.

استاندارد حسابداری 36 – ابزارهای مالی – ارائه

منبع مطلب

سازمان حسابرسی

برای دریافت خدمات حسابداری و مشاوره مالی با ما در تماس باشید :

تلفن ۱ :  ۰۲۱۸۸۱۹۱۴۸۲

تلفن ۲ :  ۰۲۱۸۸۱۹۱۴۸۳

مطالب مرتبط :

استانداردهای حسابداری ایران

صورت‌های مالی اساسی

کاربرد صورت‌های مالی اساسی

دارایی‌های مالی بلندمدت

تسهیلات و وام‌های کوتاه‌مدت

صورتهای مالی نمونه براساس استاندارد جدید